මුල් ගල් ඉදිරීම, අනුන්ගේ දරුවන්ට උප්පැන්න දීම සහ නිශ්ශංකමල්ලගේ ගල් ආසන සෙල්ලිපියක්

එදා මෙදා තුර විවිධ ආකාරයේ පාලකයන් මේ ලක්දිව සිංහාසනාරූඩව සිට ඇති අතර ඔවුන්ගෙන් රටට, ජාතියට සහ සාසනයට සිදුවූ සේවය වංශ කතා, සෙල් ලිපි සහ වෙනත් පුරාවිද්‍යාත්මක ගවේශන ඔස්සේ අද අපට විමසා බැලිය හැක. ඒ අනුව ඉතිහාසයේ සිටි ඇතැම් රජවරුන් ශ්‍රේෂ්ඨ නරපතියන් ලෙස වර්තමානයේ සිටින අප පොදුවේ පිලිගන්නා මුත් ඇතමුන් සම්බන්ධව මෙරට ජාතියක් ලෙස සිතන බහුතරයකට ඇත්තේ එතරම් හොඳ ප්‍රතිරූපයක් නොවේ. උදාහරණයක් ලෙස දේවානම්පියතිස්ස, දුටුගැමුණු, වළගම්බා, ධාතුසේන, 1 වන විජයබාහු, මහා පරාක්‍රමබාහු, 6 වන පරාක්‍රමබාහු, 1 වන විමලධර්මසූරිය, වැන්නන් මින් පලමු ගණයට අයත් වන අතර, කෝට්ටේ යුගයේ සිටි දොන් ජුවන් ධර්මපාල මෙරට සිටි බෙලහීනම රට ජාතිය පාවාදෙන්නෙකු ලෙස ඉතිහාස ගතවී ඇත. මේ වර්ග කිරීම උපතින් අවජාතක, ජාතිය විජාතික නව පරපුරු සහ ඊණියා හිවල් සමාජ වල නපුංසක ගෝත්‍රිකයන්ට වෙනත් ආකාරයකට පෙනෙනවා ඇත. නමුත් එය අපට අදාල කාරණයක් නොවේ.

එදා මෙන්ම අදත් රට පරසතුරන්ගෙන් මුදවාගත් පාලකයන් මෙන්ම රටේ කැබැලි බාහිර සහ අභ්‍යන්තර සතුරන්ගේ ඕනෑ එපෑකම් පිරිමැසීමට ඔවුන්ට පවරා දීමට ගිවිසුම් ගැසූ දොන් ජුවන් ධර්මපාලලාද මෙරට සිටියහ. රටේ බත් කන ජාතියක් ජම්මයක් ඇති සුජාත පුත්‍රයන්ගේ කරුමයකට තණකොළ බුදින බහුතරයකගේ කැමැත්තෙන් එවන් දොන් ජුවන් ධර්මපාලලා ඇතැම් විට නැවතත් සිංහාසනාරූඩ වීමද ලොවේ කොහේ සිදු නොවූවත් මේ රටේ නම් නැවත නැවතත් සිදුවෙමින් පවතී. එවන් දොන් ජුවන් ලාට ඔවුන්ව බලයට ගෙන ඒමට අත හිත දුන් 'අල්ලපු රට වල හොටබරි' සහ 'බටහිර නරි' පිනවීම විනා ජනතාවගේ හිත සුව උදෙසා කල යුතු සංවර්ධන වැඩකටයුතු කිරීමේ උවමනාවක් කොහෙත්ම ඇත්තේ නැත. එහෙත් ඔවුන් අනුන් කල දේවලට බෝඩ් ගසා ගැනීම සහ ඒවා තමුන්ගේ සංකල්ප බව පුන පුනා දෙසා බෑම නම් අනවරතයෙන් සිදු කරයි. නෙලුම් පොකුණට, අධිවේගි මාර්ග වලට, මාගම්පුර ස්විමින් පූල් එකට, මත්තල වී ගබඩාවට තාත්තලා බාප්පලා මදිවාට අත්තනගල්ල පැත්තේ පිස්සු අම්මණ්ඩිලාද අයිතිය ඉල්ලති. කොළඹ නගරය අවට සිදුවූ නගර සංවර්ධන වැඩකටයුතු වල මුල් 'මුල් ගල්' ඉදීරී අලුතින් මුල්ගල් සහ අවසන් කිරීමේ ගල් පමණක් පැලවී උත්සව ශ්‍රීයෙන් විවෘත වී ඇති බව සීතාවක උද්භීද උද්‍යානය, බැද්දගාන ජෛවවිවිධත්ව උද්‍යානය පමණක් නොව කොට්ටාව - කඩවත වට රවුම් පාරේ සැරිසරන විටද බලාගත හැක. නම් වශයෙන් සඳහන් නොකලද ලොකු කුඩා එවන් තවත් තැන් එමටය.

මිට පෙර අප කතා කල පඬුවස්නුවර රජ මාළිගයට පිවිසීමේදිද පූර්ව කාලයේ විසූ පාලකයෙකුගේ ගලේ කෙටූ අකුරු පෙලක් අපට බලා ගත හැක. ඔහු අන් කවරෙකුවත් නොව පොළොන්නරු යුගයේ වසර 9 ක් රට පාලනය කල නිශ්ශංකමල්ලය. නිශ්ශංකමල්ල (ක්‍රි.ව. 1187-1196) වනාහී මෙරට වැඩිම සෙල් ලිපි ගණනාවක් පිහිටවූ පාලකයා විය හැක. දැනට කියවා පලකර ඇති එතුමන්ගේ සෙල්ලිපි ප්‍රමාණය 64 පමණ වේ. බොහෝවිට එකම කාරණා නැවත නැවතත් කියන මෙම ලිපි වලින් ඔහුගේ අතිශයෝක්තියට නැගූ වීර ක්‍රියා වලට අමතරව ජනතාවගේ සුභ සිද්ධිය උදෙසා ඔහු ඉටු කල ඇතැම් දේද නැතුවා නොවේ (ඒ අතින් නම් ඔහු වර්තමාන වික්කම+මල්ලලාට වඩා ශ්‍රේෂ්ඨය.)

නිශ්ශංකමල්ල රජතුමාගේ නව වන රාජ්‍ය වර්ෂයේ පිහිටවූ මෙම ශිලා ලිපිය මගින් ඔහු ලක්දිව ගම් නියම්ගම්, රාජධානි, ප්‍රසිද්ධ ස්ථාන, ගිරි දුර්ග, වනදුර්ග, ජල දුර්ග වල තුන් වරක් සැරිසැරූ බවද, රට පුරා නීතිය හා සාමය කොතරම් දුරට ඇති කලේද යත් කාන්තාවකට පවා අගනා ආභරණ පැලද කිසිවෙකුගෙන් හිරිහැරයක් නොවී යා හැකි වූ බවද පවසා සිටී.  එසේම හෙතෙම සිරිලක එක්සත් කල බවද (ෆෙඩරල් කලේ නැත), අනාථයන් හට රන් රුවන් ආදී බොහෝ වස්තු දී අවුරුදු පතා පස්තුලාභාරක් ත්‍යාග දුන් වගද (දුප්පතාගේ පිං පඩියටද කෙලියේ නැත), ගොවියන්ගේ දුක්ඛිත ජීවිත ගැන සලකා කැති-අඩ සහ ජල බද්දද අත්හිටවූ බවද (බදු ගෙවමු - රට හදමු කීවේද නැත) වැඩිදුරටත් මෙම ලිපියෙහි සඳහන් කරයි.

ඉන්පසු සුපුරුදු පරිදි හෙතෙම පාඬි රටේ දෙවරක් සිදු කල ආක්‍රමණ ගැන පවසා බියෙන් තැතිගත් පාණ්ඩ්‍ය රජු රාජ කන්‍යාවන් සහ ඇත් අස් ආදි වස්තු එවූ බවද සොළී රටින්ද පඬුරු ලත් බවද පවසා සිටී. එසේම නිශ්ශංකේශපුර නම් දෙවොලක් එහි ඉදි කර නැවත ලක්දිව පැමිණි බවද පවසයි. මෙරට තුන් රජයෙහි (රුහුණු,මායා, පිහිටි) පමණක් නොව කාලිංග, පාණ්ඩ්‍ය සහ සොළි රටවලද දාන ශාලා පිහිටවූ බවත්, එවායෙහි දිලින්දන්ට දන් දුන් බවත් පවසා සිටි. ඔහුගේ නව වන වර්ෂයේ නවම් පොහෝදින සමනොල කඳු නැගි බවත් එහි විසිතුරු පට සලු නංවා රන් රිදී මාලා වලින් සහ නව රත්නයෙන් මලුව සැරසූ බවත් ඉන් පසු මෙහි පැමිණ රාජ ආභරණ සහ ඔටුනු පැලද මෙම ගල් ආසනයේ සිට ගීත වාදන ආදි නොයෙක් ක්‍රීඩා බලා වැඩසිටි බවත් පවසා ලිපිය නිම කරයි. එහෙත් ඔහු අන් තැන් වලදි කල ආකාරයෙන් මෙම මාළිගයද ඔහුගේ නිර්මාණයක් බව නොපැවසීමට පරිස්සම් වන්නේ වර්තමාන පාලකයන්ට වඩා ලැජ්ජා බය දෙක ඔහු හඳුනා සිටි බැවින් විය හැක. වෙනත් තැන් වල වුවද නිශ්ශංකමල්ල රජු ඔහුගේ 'වැඩක්' ලෙස පවසන්නේ නිකම්ම අනුන් කල දෙයකට බෝඩ් ගසා ගැනීමකට වඩා යම් ප්‍රතිසංස්කරණයක් හෝ නවීකරණයක් කල දෙයකට බව පෙනෙන්නට ඇත. එසේම ඔහුගේම නිර්මාණ ලෙසට හඳුනාගත් ඇතැම් ස්ථානද නැතිවා නොවේ. ඒ අතින් නම් ඔහු ශ්‍රේෂ්ඨය ගරු කල යුතුය.

මූලාශ්‍ර

Archaeological survey of Ceylon, Inscription of Ceylon, Volume VI, Ranawella G.S. 2007

මායා රටේ නටබුන් 1 > පරාක්‍රමපුරයේ රජ මාළිගය - පඬුවස්නුවර

 "මෙබඳු දේශයෙහි වැස්සෙන් හටගත් ජලය මදකුත් ලෝකෝපකාරයෙන් වෙන්ව කිසි කලකත් මුහුදට නො යේවා" යැයි පවසමින් ඇල වේලි, වැව්, අමුණු ඉදිකරමින් මෙරට කෙත් බිම් සරුසාර කිරීමට කැප වූ පාලකයන් පෙර කල සිටි මුත් අද මෙරට ජනයාගේ ඔලමොට්ටල කමට පිංසිදු වන්නට ජනතා මනාපයෙන් සිහසුන් අරා වැජඹෙන ජඩපාලකයන් නම් කලකට පෙර පැවසුවේ මෙරට සහල් අතිරික්තයක් ඇති බවය . එලෙස පවසා නොනැවතුන ඔවුන් කුඹුරු බිම් ගොඩ කරමින් වී වගාව වනසා දමා, පොහොර සහනාධාර ආදිය කපා දමා ගොවියා හිඟන්නෙක් කර, රට දුර්භීක්ෂයක් අබිමුඛයේ පවතින බව වැටහුන විට දැන් අපට පවසනුයේ තෙපි සාගින්නට ක්‍රෝටන් කොළ සහ කොස් කොළ කෑමට සූදානම් විය යුතු බවය.

සිංහාසනය තැබූ බවට විශ්වාස කරන මණ්ඩපය

අහසින් වැටෙන එකම දිය බිඳක්වත් මිනිසාගේ ප්‍රයෝජනට නොගෙන මුහුදට යෑමට ඉඩ නොදිය යුතු යැයි වර්තමානයේ විකෘති කර දේශපාලුවන්ගේ සිට ජඩමාධ්‍යවේදීන් දක්වා පුනරුච්චාරණය කරනුයේ මහා පරාක්‍රමබාහු රජතුමන් කල බවට මහාවංශයේ එන එම පාඨයයි. 'ලෝකෝපකාරය' යනු හුදෙක් මිනිසාගේ බඩ කට පිනවීම පමණක් නොව ගස් වැල් සතා සිව්පාවාගේ පටන් මිනිසා දක්වා සොබාදහමට අයත් වන සොබාදහමේම කොටස් කරුවන් වන සත්ව වර්ගයාගේ හිත සුව පිණිස කරනු ලබන වැඩකටයුතුයි. වැවක් තැනීමෙන් ඵල ප්‍රයෝජන ලබනුයේ මිනිසා පමණක් නොවන බව අද පවා වියලි කලාපයේ විසිරී ඇති වැව් සහ ඒ අශ්‍රිත පරිසරයේ ජෛව විවිධත්වය විමසා බැලීමෙන් වටහා ගත හැක.

 එවන් ශ්‍රේෂඨ නරපතුයෙක් වූ මහා පරාක්‍රමබාහු රජතුමන් දක්ඛිණ දේශයෙහි හෙවත්  මායා රටෙහි පාලකයාව සිටි වකවානුවේ පෙර ඉතා කුඩා වූ පණ්ඩවාපි හෙවත් පඬු වැවේ බැමි උස් කර බඳවා විශාල වැවක් බවට සංවර්ධනය කර එයට පරාක්‍රමසමුද්‍ර යැයි නම් තැබූ බව මහාවංශයේ සඳහන් වේ. එසේම එහි මැද වූ දූපතෙහි කෛලාශ පර්වතය බඳු වූ මහා දාගැබක් කර වූ බව සහ එහිම තුන් මහල් රජ මැදුරක්ද කරවූ බව එහි වැඩි දුරටත් සඳහන් වේ.

ඇතුලත බිත්තියේ ඉතිරි වී තිබෙන රත් පැහැ කපරාරුව

කුරුණෑගල දිස්ත්‍රික්කයේ වර්තමානයේ පඬුවස්නුවර ලෙස හැඳින්වෙන පෙදෙසේ නුවරකැලේ නොහොත් අගලකැලේ නමින් හැඳින්වුන දිය අගලකින් සහ ප්‍රාකාරයකින් වටවූ නටබුන් ස්ථානයක් 1934 දී මුල් වරට පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ අවධානයට යොමුවී හෙළිපෙහෙලි කර ආරක්ෂාව උදෙසා මුරකරුවෙක්ද පත් කරන ලදී. ඉන්පසු 1947 දක්වාම වරින් වර කැලෑ කපා භූමිය හෙළිකරමින් පවත්වාගෙන ගියද මෙම ස්ථානයේ මුල් වරට කැණීමක් ආරම්භ වන්නේ 1947 වසරේදීය. මෙම කැණිම මගින් මතු කරගත් නිශ්ශංකමල්ල රජතුමාගේ සෙල්ලිපියක් මගින් මෙම මාළිගය එතුමාගේ කාලය වන විටද නිම කර තිබූ බව පැහැදිලි වන්නේ ඔහු එම සෙල්ලිපිය කෙටූ ආසනය මත නෘත්‍යගීතවාද්‍යාදි නොයෙක් ක්‍රීඩා බලා වැඩහුන් බව එහි පැවසෙන බැවිනි. නමුත් එයින් එම ස්ථානය පිළිබඳ කිසිදු හෝඩුවාවක් නොලැබේ.

එයට අමතරව මෙම කැණීමේදී  සිංහාසනය තැබූ බවට විශ්වාස කල හැකි මණ්ඩපයක් සහ බිමට සිමෙන්ති දැමූ කැසිකිලියක් සහ එහි අපද්‍රව‍ය ගල් පිහිල්ලක මාර්ගයෙන් වටකුරු වලකට යාමට සැකසූ ආකාරයක්ද මතු කර ගැනීමට හැකිවිය. එම වල ගඩොලින් බැඳ ඇඹුම්මැටි වලලු බස්සා ශක්තිමත් කර තිබුණි. රජ මාළිගයේ බිත්ති පිටතින් සුදු පැහැයෙන් සහ ඇතුළතින් රතු පැහැයෙන් කපරාරු කර තිබී ඇති බවට සාධක මෙන්ම මාළිගයේ මහල් කිහිපයක් තිබූ බවට සාධකද හමුවිය. වහල උළු සෙවිලි කර තිබූ අතර දැව දඩු පිරිද්දීමට යොදා ගත් යකඩ ඇණද විශාල ප්‍රමාණයක් හමුවී ඇත. මින් ඇතැම් ඇණ අඩි 2 පමණ දිගින්ද යුක්ත වී ඇත.

කැසිකිලිය

මෙම ස්ථානය හඳුනාගැනීම පිළිබඳ තර්කාණුකූල සහ දීර්ඝ විස්තරයක් ඉදිරිපත් කරන සෙනරත් පරණවිතාන මහතා පරාක්‍රමබාහු කුමරා දක්ඛිණ දේශයේ පාලකයාව සිටි කාලයේ පරාක්‍රමපුරයේ ඉදි කල මාළිගය මෙය විය හැකි බවට නිගමනය කරයි. එම කාලයේ ඔහුගේ රාජධානිය පිහිටි නගරය පිළිබඳව ඉහත සඳහන් සටහනට වැඩි යමක් වංශ කතා වලින් හෙළි නොවන අතර නිශ්ශංකමල්ල රජතුමාගේ සෙල් ලිපියේ නිහඩ තාවයට හේතුවද සිය පුරෝගාමියාගේ නිර්මාණයකට සුපුරුදු පරිදි මෙහිදී තම නම යොදාගනීම එතරම් ප්‍රඥාගෝචර දෙයක් නොවන බවට හැඟීගිය නිසා විය හැකි බව පරණවිතාන මහතා සැක කරයි

කැසිකිලියේ අපවිත්‍ර ජලය එක් වීමට තැනූ කවාකාර වල

ඉහල මහල් බොහෝවිට ලී දඩු යොදා නිමවූ මෙම මාළිගය වැඩිම වුවහොත් සියවසකට වඩා වැඩි කාලයක් පවතින්නට නොහැකි වන්නට ඇත. මෙම ප්‍රදේශය මෑතක් වනතුරු පඬානුවර ලෙසින් හැඳින්වූ බව 1869 දී F. H. මොඩර් වාර්තා කර ඇත. කාලයත් සමග පරාක්‍රමපුරය වල්බිහි වීමත් සමග අසල පිහිටි පඬා වැවේ නමින් එලෙස නම් වෙනස් වූ මෙම ප්‍රදේශය ඉන් මෑත කාලය වන විට පඬුවස්නුවර වී එය පඬුවස්දෙව් රජුගේ මාළිගය පිහිටි බිම ලෙසට ජනප්‍රවාද ගත වි තිබුණි. එහෙත් මෙම මතු කරගත් මාළිගය 12 වන ශතවර්ෂයට අයත් බව පුරාවිද්‍යාත්මක සාධක මගින් තහවුරු වී ඇත.

පොළොන්නරුවේ පිහිටි පරාක්‍රමබාහු රජතුමාගේ මාළිගයේ භූමි සැලැස්මට බෙහෙවින්ම සමාන මෙම මාළිගය එම නිසා පරාක්‍රමබාහු කුමරා මායා රටෙහි පාලනය ගෙන ගිය සමයේ මායා රටේ උතුරු සීමාවට ආසන්නව විසූ පුරවරයේ තැනූ මාළිගය ලෙස හඳුනාගැනීම නිවැරදි විය යුතුය. මුළු රටේම අධිපතියා වීමේ සිහිනයෙන් පෙළුන එතුමන් එම කාලයේ තම එදිරිවාදියා වූ 2 වන ගජබා රජතුමාගේ රාජධානියට එනම් රජරටට ආසන්නව සිය බළ මුළු රඳවා තැබීම වඩා වාසි සහගත වීමද මෙහිදි අපගේ අවධානයට ලක්විය යුතුය.

මූලාශ්‍ර

• පුරාවිදු පරියේසණ, සෙනරත් පරණවිතාන, 1972
• අසිරිමත් පඬුවස්නුවර, සෙනරත් දිසානායක, 2016
• මහාවංශය සිංහල - බෞද්ධ සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානය.
• Chulavamsa, Being the more recent part of the Mahavamsa, Translated by Wilhelm Geiger And from the German into English by C. Mabel Rickmers, 1929
• Nicholas C.W. 1963, Historical Topography of Ancient and Medieval Ceylon, Journal of the Ceylon Branch of the Royal Asiatic Society, New Series, Volume VI, Special Number.
• History and Archaeology of Sri Lanka, Volume II, The Art and Archaeology of Sri Lanka 1, CCF, 2007

රුහුණේ පැරණි පුදබිම් 4 - යුද පිටියක ඉදිකල පබ්බත විහාරය - යුදඟනා පිටියේ චූලාංගණී වෙහෙර

1815 මහා පාවාදීමෙන් වසර 200 කට පසු සිංහල ජාතිය නැවතත් එවන් පාවාදීමකට සිය කැමැත්තෙන්ම ලක්වී අදට වසර දෙකක් ගත වී ඇත. එම 2015 පාවාදීමට සිය අමන කම නිසාම හවුල් වූ ඇතමුන්ට අද වන විට යමක් වැටහී ඇතිමුත් තමුන් රට පාවා දුන්නේ මේ රටට කෙල හලන අල්ලපු රටේ සහ ඈත එපිට ඒරොප්පේ හොටබරින්ට බව ඔවුන්ගෙන් ඇතමෙකුට තබා, පාවා දීමට හවුල් නොවූ ලක්ෂ 58 න් බහුතරයකට වුවද වැටහී ඇත්ද යන්න සැක සහිතය. මෙරට ඉතිහාසයේ බොහෝ වර පර සතුරු උවදුරු වලට මෙරට ලක්වූවෙත් එම පර සතුරු උවදුරු වලින් මිදීමට බොහෝ කල් ගතවුවේත් මෙරට පාලකයන් පර සතුරු උවදුර වටහා නොගෙන නැතහොත් එය දෙවෙනියට තබා දිගින් දිගටම ඔවුනොවුන් අතර කුලල් කා ගැනීම් වලින් කල් යැවූ නිසාය. අදද එහි වෙනසක් නැත. (සිහසුන බේරාගැනීමට පරයන් සමග නිදි වදින උන්ට මෙය අදාල නැත්තේ ඔවුන් ද්‍රෝහින් ලෙස ඉතිහාස ගත වී ඇති බැවිනි) 

පිළිමගෙය

 අවජාතක පරපුරේ අඳබාලයන් නොවන මෙරට බොහෝ දෙනෙක් ශ්‍රේෂ්ඨ නරපතියෙක් ලෙස සලකන දුටුගැමුණු රජතුමා වුවද මෙම දුර්වලතාවයෙන් නොපෙලුනා නොවේ. එපමනක් නොව ඔහු රාජ්‍ය උදෙසා සටන් වැඳුනේ සිය සොහොයුරා සමග වීමද විශේෂිතය. ඔවුන් දෙදෙනා සටන් වැදුන යුද පිටිය මහාවංශයේ සඳහන් වන්නේ චූලාංගනීපිට්ඨි හෙවත් චූලාංගනී පිටිය ලෙසින්ය.  පසුකලක ලියවුන සිංහල ථූපවංශය මෙන්ම රාජාවලියද මෙම ස්ථානය යුදඟනා පිටිය ලෙස හඳුන්වයි. වර්තමානයේ යුදඟනා වෙහෙර ලෙස හඳුන්වන ස්ථූපය පිහිටි භූමිය මෙම ස්ථානය ලෙස විශ්වාස කෙරේ. යුදඟනා පිටිය හඳුනාගැනීම සහ යුදඟනා වෙහෙරේ විස්තර සඳහා කියවන්න.  >>  රුහුණේ පැරණි පුදබිම් 1 - යුදඟනා ස්තූපය, පැරකුම් රජු ඉදිකල රත්නාවලි චේතියද?

ස්තූපය

 මෙම යුදඟනා ස්ථූපයට නුදුරින් පිහිටි කුඩා ස්ථූපයක්, පිළිම ගෙයක් සහ වෙනත් නටබුන් ගොඩනැගිලි වලින් සමන්විත ස්ථානයක් චූලාංගනී වෙහෙර ලෙසින් වර්තමානයේ හඳුන්වන නමුත් කිනම් කලක පටන් එම ස්ථානය එසේ හැඳින්වෙන්නේද යන්න අවිනිශ්චිතය. 1992 බුත්තල පැවති ගම් උදාව සැනකෙලිය සහ වෙළඳ ප්‍රදර්ශනයට සමගාමීව එම ස්ථානය කැනීම් කර සංරක්ෂණය කල බවට 1992,1993 සහ 1994 වසර වල පුරාවිද්‍යා පාලන වාර්තා විමසා බැලීමේදි පෙනියයි. චූලාංගනී දාගැබ සංකිර්ණය ලෙසින් එම පාලන වාර්තා වල ස්ථානය පිළිබඳව සඳහන් වෙයි.

 ප්‍රාකාරයකින් වටවුන සෘජුකෝනාශ්‍රාකාර පෙදෙසක් තුල පිහිටි කුඩා දාගැබ සහ නිදන් සොයන අමනයන් විසින් කිසියම් කලක හිස කඳින් වෙන් කර කකුල් කඩා දමා ඇති බුදු පිළිම තුනක පමණ අවශේෂ වලින් පිලිම ගෙයක් ලෙස හඳුනාගත හැකි ගොඩනැගිල්ලට අමතරව වෙනත් ගොඩනැගිලි තුනක පමණ නටබුන් මෙහි දක්නට ඇත. එම අනෙකුත් ගොඩනැගිලි උපෝසථඝරය, සභා ශාලාව සහ බෝධිඝරය ලෙස හඳුනාගත හැකි නම් පබ්බත විහාර ලෙසින් වර්තමානයේ විද්වතුන් විසින් හඳුනාගන්නා සංඝාරාමයක් මෙහි තිබූ බවට පිළිගත හැක.

 පබ්බත විහාර වල වාස්තු විද්‍යාත්මක සැලැස්ම මූලික වශයෙන් කොටස් දෙකකින් යුක්තය. එනම් ඉහත විස්තර කල ස්තූපය, බෝධිඝරය,පිළිමගෙය, උපෝස්ථඝරය සහ ඇතැම් අවස්ථා වල සභා ගොඩනැගිල්ලකින්ද සමන්විත ප්‍රාකාරයකින් සහ ඇතැම් විට දිය අගලකින්ද වටවූ ප්‍රධාන මළුව සහ එයට පිටතින් පිහිටි ප්‍රධාන නොවන මළුවයි. එම ප්‍රධාන නොවන මළුවේ භික්ෂුන්ගේ වාසය සඳහා ඉදිකල කුටි, සහ උන්වහන්සේලාගේ එදිනෙදා කටයුතු සඳහා අවශ්‍ය භෝජනශාලා, ජන්ථාඝර, කැසිකිලි,වැසිකිලි, සහ අනෙකුත් එවන් ගොඩනැගිලි දක්නට හැකිය. මෙම ස්ථානයේද ප්‍රධාන මලුවට පිටතින් වෙනත් ගොඩනැගිලි තිබූ බවට තැනින් තැන දැකිය හැකි මෙතෙක් කැනීම් කර තහවුරු නොකල ගල් කණු විසිරුණු ස්ථාන වලින් පෙනී යයි.

විනාශ කල බුදු පිළිම කොටස්

 මූලාශ්‍ර

• මහාවංශය සිංහල - බෞද්ධ සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානය.
• Mahavamsa The Great Chronicle of Sri Lanka, An Annotated new translation with Prolegomena by Ananda W. P. Guruge, 2005.
• සිංහල ථූපවංසය හා ගැටපද විවරණය, මහාචාර්ය සුචරිත ගම්ලත් සංස්කරණය, 1994
• රාජාවලිය - ඒ වී සුරවීර සංස්කරණය, 1976.
• Sinhalese Monastic Architecture, The Viharas of Anuradhapura, Senake Bandaranayake, 2009
• Administration Report of the Director-General of Archaeology for the year 1992, S.U. Deraniyagala
• Administration Report of the Director-General of Archaeology for the year 1993, S.U. Deraniyagala
• Administration Report of the Director-General of Archaeology for the year 1994, S.U. Deraniyagala

ආශ්‍රිත පෙර ලිපි

• රුහුණේ පැරණි පුදබිම් 3 - යක්ෂ වාසයෙන් භික්ෂු වාසයක් වූ ධූමරක්ඛ පබ්බතය හෙවත් උදුම්බරගිර හෙවත් දිඹුලාගල වනවාසය
• රුහුණේ පැරණි පුදබිම් 2 - කොට්ට ඉඹුල්වල පුරාණ රජමහා විහාරය.
• රුහුණේ පැරණි පුදබිම් 1 - යුදඟනා ස්තූපය, පැරකුම් රජු ඉදිකල රත්නාවලි චේතියද?
• නැගෙනහිර බොදු උරුමය 4 - රජවරු සහ රජ බිසෝවරු සතර දෙසින් පැමිණි සහ නොපැමිණි සංඝයාට පිදූ රජගල ලෙන්
• නැගෙනහිර බොදු උරුමය 3 - දාපුලු රජ කැරවූ, පැරකුම්බා දෙබෑ රජ දරුවන් හට අගමෙහෙසුන් වූ විහාරමහා දේවිය පිළිසකර කරවූ ලාහුගල රූණු මහ වෙහෙර
• නැගෙනහිර බොදු උරුමය 2 - නක මහ රජුගේ පුත්‍ර මලිතිස මහ රජුගේ රන් දාගැබ, දීඝවාපිය
• නැගෙනහිර බොදු උරුමය 1 - මිහිඳු හිමි භෂ්මාවශේෂ පිහිටුවා රජගල ඉදිකල ස්තූප

රිටිගල පුරාණය සහ පාංශුකූලික භික්ෂූන් උදෙසා සෘද්ධියෙන් මවන ලද්දක් මෙන්වූ ආරාමය

රිටිගල කඳු 

 ධූමරක්ඛ පර්වතයෙන් නික්මුනු පණ්ඩුකාභය කුමරු සිය සේනාව සමග අරිට්ඨ පබ්බතයට පැමිණ එහි සත් වසක් යුද සූදානමින් විසූහ. ඔහුගේ මාමා වරුන් අට දෙනෙක් සේනාව සමග පැමිණ අරිට්ඨ පර්වතය වට කලහ. එහි වූ මහ සටන් අවසානයේ කුමරුගේ සේනාව සතුරු සේනා නසමින් ඔවුන්ගේ හිස් එක් ස්ථානයක ගොඩ ගැසූහ. ඔහුගේ මාමා වරුන්ගේ හිස්ද ඒ අතර විය. එම හිස් ගොඩ දුටු කුමරු එය ලබු ගොඩක් මෙන් යැයි පැවසූ හෙයින් එම ග්‍රාමය ලබුගාමක නම් විය (වර්තමානයේ  රිටිගලට වයඹ දෙසින් පිහිටි ලබුන්නොරුව නාමයෙහි අද දක්වාම ලබුගාමක යන්න  සැගව පවතී.) වංශ කතාවේ අරිට්ඨ පබ්බත යන්න පළමුවෙන්ම සඳහන් වන්නේ එලෙසය. අරිට්ඨ පබ්බතයෙන් නික්මුන පණ්ඩුකාභය කුමරු අනුරාධපුරයට  ගොස් එහි සිට මෙරට එක්සේසත් කල පළමුවන පාලකයා ලෙස වසර හැත්තෑවක් රාජ්‍ය පාලනය කලහ.

පෙත්මග

 ඉන් සියවස් දෙකකට පමණ පසු රුහුණින් නික්ම පරසතුරු උවදුරින් රජරට මුදාගැනීමට යන ගමනේදී තවත් එක් නරපතියෙක් එක් දොරටුවකින් සහ දිය අගල් තුනකින් වටවුනු මහේලනගරයට පැමිණ සිව් මසක් එහි සිට මහේල නගරයේ සිටි මහේල නම් පාලකයා උපායෙන් පැරදවීය. මේ මහේල නගරය ඉන්පෙර  කාලයක අරිට්ඨ පබ්බතය පාමුල ඉදිකල මකුලක විහාරය පිහිටි පෙදෙස විය හැකි බවට C.W. නිකලස් ඉදිරිපත් කරන මතය නිවැරදි නම් (මහේල නගර > මහේලක > මකලක > මකුලක ) දෙවෙනි වරට මෙරට එක්සේසත් කල ගැමුණු කුමරුවාද විජිතපුර සටනින් පසු අනුරාධපුරය මුදාගැනීමට යන ගමනේදි රිටිගල අසලද සටන් මෙහෙයවා ඇත. මකුලක නම් වූ විහාරය අරිට්ඨ පබ්බතය පාමුල ඉදිකරනුයේ සූරතිස්ස රජතුමා විසිනි.

තහවුරු කල පධානඝරයක්

හත්වන සියවසේදී තුන්වන ජෙට්ඨතිස්ස (ක්‍රි.ව. 632) රජතුමාද මලය රටේ සිට අරිට්ඨ පබ්බතයට පැමිණ ජනතාව ඔහු දෙසට නම්මා ගැනීමෙන් අනතුරුව සේනාව රැගෙන අගනුවර පැමිණ තුන්වන අග්ගබෝධි පලවාහැර රාජ්‍යය අල්වා ගත් බව මහාවංශයේ සදහන් වීමෙන් අරිට්ඨ පබ්බතයේ වූ උපායමාර්ගික වැදගත් කම නැවතත් සනාථ වේ.

කෙසේ නමුත් අරිට්ඨ විහාරය ඉන්පසු කාලයකදී ඉදිකිරීමේ ගෞරවය මහාවංශයට අනුව හිමිවන්නේ ලජ්ජිතිස්ස (ක්‍රි.පූ.  119-109) රජුටය. මෙය රිටිගල ඉදිකල මකුලක විහාරය නොවන වෙනත් විහාරයක් විය හැක. අරිට්ඨ විහාරය ගැන එන සඳහනින් පසු නැවතත් ඉන් වසර 900 කට පමණ පසු අරිට්ඨ පබ්බතය ගැන සඳහනක් පළමුවන සේන (ක්‍රි.ව. 833-853) රජතුමාගේ පාලන කාලයට අදාල මහාවංශ විස්තරයේ එයි. එම රජතුමන් විසින් පාංශුකූලික භික්ෂුන් සඳහා සෘද්ධියෙන් මවන ලද්දක් මෙන්වූ ආරාමයක් කරවා එයට අවශ්‍ය අනෙකුත් දෑ මෙන්ම දස්කම්කරුවන් සහ ආරාමිකයන්ද දුන් බව පැවසේ. වර්තමානයේ ශේෂව ඇති පධානඝර සහිත නටබුන් මෙම සේන රජතුමාගේ නිර්මාණයන් බවට පිළිගැනේ.

  සේන රජතුමාගේ කිවුලේකඩ අත්තානි ටැම් ලිපියේ "රිටිගල් අරම්කාරූ සලමෙවන් රජ්.." ලෙසින් එනම් රිටිගල ආරාමය ඉදිකල සලමෙවන් (සලමෙවන් යනු පළමුවන සේන රජතුමා භාවිතා කල විරුද නාමයයි ) එතුමන්ව හැඳින්වීමෙන් මෙම මහාවංශ විස්තරය සනාථ වන අතරම අරිට්ඨ පබ්බත යන්නෙහි සිංහල නාමය රිටිගල ලෙසද හඳුනාගත හැක (සීගිරි කැටපත් පවුරේ එන රිට්ගල් සිට පැමිණි බුද් (රිට්ගල් බුද්මි )විසින් ලියා තැබූ ගියකින්ද එම නාමය තවදුරටත් තහවුරු වේ.). එසේම මෙවැනි සඳහනකින් රජතුමා හැඳින්වීමෙන්ම රිටිගල ආරාමය විශාල විහාර කර්මාන්තයක් බව පැහැදිලි වේ. ඒ බව අදද ඉතිරි වී ඇති තහවුරු කල සහ නොකල අති විශාල ගොඩනැගිලි වලින් විද්‍යාමාන වේ.

ජන්තාඝරය

මූලාශ්‍ර

• Mahavamsa The Great Chronicle of Sri Lanka, An Annotated new translation with Prolegomena by Ananda W. P. Guruge, 2005.
• Nicholas C.W. 1963, Historical Topography of Ancient and Medieval Ceylon, Journal of the Ceylon Branch of the Royal Asiatic Society, New Series, Volume VI, Special Number. 
• Chulavamsa, Being the more recent part of the Mahavamsa, Translated by Wilhelm Geiger And from the German into English by C. Mabel Rickmers, 1929
• මහාවංශය සිංහල - බෞද්ධ සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානය.
• Ritigala, Central Cultural Fund, 1983.
• ඓතිහාසික අරිට්ඨ පබ්බත හෙවත් රිටිගල කන්ද, පූජ්‍ය එල්ලාවල මේධානන්ද හිමි, 2007.
• Sigiri Graffiti, S. Paranavitana, Vol 1 & 2, 1956
• Archaeological survey of ceylon Epigraphia Zeylanica, being lithic and other inscriptions of Ceylon, Volume III, Edited by S.Paranavitana, 1928-1933
• අනුරාධපුර යුගය, අමරදාස ලියනගමගේ සහ රණවීර ගුණවර්ධන,1965