 |
| තහවුරු කල ප්‍රතිමා ගෘහයක් |
ධූමරක්ඛ පර්වතයේ තිඹිරියංගණ විල අසල වෙලඹක වෙසින් ගැවසුන චේතියා නම් යක්ෂණිය අල්වා ගත් පණ්ඩුකාභය කුමරා ඇය මැරීමට තැත් කිරීමේදී "ස්වාමිනි ඔබට රජය ගෙණ දෙමි. මා නොමැරුව මැනැවැයි" කීවාය. ඉන්පසු කුමරු තෙමේ එම වෙලඹ පිට නැග ධූමරක්ඛ පබ්බතයට ගොස් එහි සිව් වසක් විසුවාය. මහාවංශයයේ ධූමරක්ඛ පර්වතය ගැන මුල් වරට සඳහන් වන්නේ එසේය. මහාවංශයේ ටීකාව වන වංසථප්පකාසිනිය පණ්ඩුකාභය පුවත විස්තර කිරීමේදී ධුමරක්ඛ යනු උදුම්බර පබ්බතයයි යන අර්ථය බව විස්තර කරයි. එහිම පසු අවස්ථාවක ලෝවාමහපාය ගැන එන විස්තරයකදී එය අනුරාධපුරයෙන් නවයොදුන් තැන්හී කසුප්තොට සමීපයේ උදුම්බර පබ්බතය මත සිටිනවුන් හටද දර්ශණය වූ බව පවසයි. පසු කාලීන කෘතියක් වන සමන්තකූට වණ්ණනාවේ බුදුන් වහන්සේගේ යක්ෂ දමණය සඳහා මහියංගණයට වැඩි ගමන ගැන විස්තර කිරීමේදි මහියංගණයේ මහා වාලුකා (මහවැලි) ගංගාව අසලට රැස්වූ යක්ෂයන් පැමිණි පෙදෙසක් ලෙසට ඔදුම්බර පර්වතයද සඳහන් කරයි.
 |
| තහවුරු කල ප්‍රතිමා ගෘහයක් |
සද්ධර්මාලංකාරයේ නන්දිවාණිජ වස්තුවේ එන එක් කතාවකට අනුව එක්තරා දුප්පත් මිනිසෙකු සිය භාර්යාව සමග එක්ව රහතුන්ට දුන් දානයක පින් මහිමයෙන් ලංකාද්වීපයේ දිඹුලාගල සමීපයේ එක් පර්වතය දේවතාවන් වී ඉපදුන බව පවසයි. එහිම එන මේඝවර්ණ වස්තුවේ වෙනත් දුප්පත් මිනිසෙක් සිය භාර්යාව සමග බැලමෙහෙ කොට ලබා ගත් වී වලින් භික්ෂුන්ට දන්දී උදුම්බරගිරි පර්වතයේ භූමාටු දේවතාව ඉපදුන ආකාරය විස්තර කරයි. එකල්හී එම උදුම්බරගිරි පර්වතයේ චන්ද්‍රමුඛී නම් ලෙන මලියදේව මහතෙරුන්වහන්සේ වැඩ සිටි බවද එම කතාවේම සඳහන් වේ. මෙහි උදුම්බරගිරි සහ ධූමරක්ඛ යනු එකම ස්ථානයක් බව පැහැදිලිවම හඳුනාගැනීමට හැකි සදහනක් ඉහත සඳහන් මේඝවර්ණ කතාවම සඳහන් වන පාලි රසවාහිණියෙන් ලැබේ. එහි එන විස්තරයට අනුව දුප්පත් ගැමියා බූමාටු දේවතාවක වී ඉපදෙන ස්ථානය සඳහන් වන්නේ උදුම්බර පබ්බතය ලෙසය. එසේම ආසන්න ධුමරක්ඛ පබ්බතයේ චන්ද්‍රමුඛ ලෙනේ මලියදේව මහරහතන් වහන්සේ වැඩ සිටි බවද පවසයි. මේ අනුව පාලි මූලාශ්‍රයන්ගේ උදුම්බර, ධූමරක්ඛ, ලෙසද සිංහල මූලාශ්‍රයන්ගේ දිඹුලාගල ලෙසද විස්තර වනුයේ එකම ස්ථානයක් බව පැහැදිලිය.
 |
| තහවුරු කල ආරාම ගොඩනැගිල්ලක් |
නිකාය සංග්‍රහය දක්වන පරිදි පොළොන්නරු යුගයේදී මහා පරාක්‍රමබාහු රජතුමා තුන් නිකාය සමගි කර ශාසන ශුද්ධියක් සිදුකරනුයේ ඖදුම්බර ගිරි ආරණ්‍ය වාසී මහා කාශ්‍යප ස්ථවිර ප්‍රමුඛ නායක හිමිවරුන් මුල් කරගනිමිනි. මහා පරාක්‍රමබාහු රජතුමාගේ ගල්විහාර සෙල් ලිපියෙන් එම පුවත තහවුරු වන අතර එහි උදුම්බරගිරි නිවාසි මහාකාශ්‍යප මහ තෙර ලෙස ඒ හිමියන් හඳුන්වයි. වර්තමානයේ දිඹුලාගල නාමල් පොකුණ ලෙසින් හැඳින්වෙන කොටසේ ඇති නටබුන් පොළොන්නරු යුගයේ මෙහි ඉදිකල විහාරයේ බවට සැලකිය හැකිය. එම සංඝ පරපුර අවම වශයෙන් දඹදෙනි යුගය දක්වාවත් එහි විසූ බව නිකාය සංග්‍රහයේම තෙවන විජයබාහු යුගයේ දිඹුලාගල වනවාසී මේධංකර මහස්ථවිරයන් එම රජතුමන් විසින් සිදුකල මහා සංගායනාවට සහය වූ බව එන සඳහනින් පැහැදිලි වේ.
 |
| ස්ථූපය |
* මෙහි එන සියලු ඡායාරූප දැනට නාමල් පොකුණ නමින් හැඳින්වෙන පෙදෙසේ ඇති නටබුන් වල වන අතර දිඹුලාගල විහාර ආරාම වල නටබුන් වැඩි වශයෙන්ම හමුවන්නේ මෙම පෙදෙසින්ය.
 |
| නටබුන් වූ ප්‍රතිමා |
- සන්න සහිත සමන්තකූට වණ්ණනා, වෑගම පියරතන හිමි සංස්කරණය, 2002
- මහාවංශය සිංහල - බෞද්ධ සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානය.
- Mahavamsa The Great Chronicle of Sri Lanka, An Annotated new translation with Prolegomena by Ananda W. P. Guruge, 2005.
- ජාතික උරුමය පණගන්වන ගලේ කෙටූ අකුරු - 1, එල්ලාවල මේධානන්ද හිමි, 2016
- Nicholas C.W. 1963, Historical Topography of Ancient and Medieval Ceylon, Journal of the Ceylon Branch of the Royal Asiatic Society, New Series, Volume VI, Special Number.
- අස්ගිරි තල්පත, සංස්කාරක: මැන්දිස් රෝහණදීර, 1997
- නිකාය සංග්‍රහය, බෞද්ධ සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානය , 1997
- Archaeological survey of Ceylon, Inscriptions of Ceylon Vol VI, Ranawella G.S., 2007
- සද්ධර්මාලංකාරය, බෞද්ධ සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානය, 1997
- වංසථප්පකාසිනිය, මහාවංශ ටීකාව, අකුරටියේ අමරවංශ නාහිමි සහ හේමචන්ද්‍ර දිසානායක සිංහල අනුවාදය, 2001
ආශ්‍රිත පෙර ලිපි
- රුහුණේ පැරණි පුදබිම් 2 - කොට්ට ඉඹුල්වල පුරාණ රජමහා විහාරය.
- රුහුණේ පැරණි පුදබිම් 1 - යුදඟනා ස්තූපය, පැරකුම් රජු ඉදිකල රත්නාවලි චේතියද?
- නැගෙනහිර බොදු උරුමය 4 - රජවරු සහ රජ බිසෝවරු සතර දෙසින් පැමිණි සහ නොපැමිණි සංඝයාට පිදූ රජගල ලෙන්
- නැගෙනහිර බොදු උරුමය 3 - දාපුලු රජ කැරවූ, පැරකුම්බා දෙබෑ රජ දරුවන් හට අගමෙහෙසුන් වූ විහාරමහා දේවිය පිළිසකර කරවූ ලාහුගල රූණු මහ වෙහෙර
- නැගෙනහිර බොදු උරුමය 2 - නක මහ රජුගේ පුත්‍ර මලිතිස මහ රජුගේ රන් දාගැබ, දීඝවාපිය
- නැගෙනහිර බොදු උරුමය 1 - මිහිඳු හිමි භෂ්මාවශේෂ පිහිටුවා රජගල ඉදිකල ස්තූප
